Univerzitet u Banjoj Luci: Nastanak i razvoj

Predsjednik Inicijativnog odbora bio je Seid Maglajlija, tadašnji predsjednik Skupšine opštine Banja Luka. Već februara 1975. godine donijeta je odluka o osnivanju Pravnog, Ekonomskog, Elektrotehničkog i Mašinskog fakulteta, a ubrzo nakon njih osnivaju se i ostali. Univerzitet je zvanično otvoren 07. novembra 1975. godine.

Razvoj Banja Luke kao grada proteže se još od 1494. godine kada se po prvi put spominje u ispravi ugarsko-hrvatskog kralja Vladislava drugog. Ali, kroz sve ove periode, razvoj banjalučkih škola, a kasnije Univerziteta, uzeće maha tek početkom 19. vijeka. Jedna od tadašnjih poznatih banjalučkih ličnosti bio je Ivan Franjo Jukić, danas već uveliko zaboravljen, a čija se bista nalazi u Gajevoj ulici. On je bio etnograf, putopisac, istoričar, sakupljač narodnih umotvorima, pokretač prvog književnog časopisa u Bosni pod imenom ”Bosanski prijatelj”, a aktivno je radio na otvaranju škola i štamparija. Zajedno sa Jukićem javiće se i Vaso Pelagić, jedan od pokretača Bogoslovije u Banjoj Luci. Njegova ideja bila je da ova Bogoslovija postane mali univerzitet čiji je zadatak širiti revolucionarne ideje koje pozivaju na borbu protiv neznanja i tiranije.Vaso Pelagić bio je jedan od prvih banjalučkih utopijskih socijalista čije se teorijske postavke mjere sa onim teorijskim postavkama velikih francuskih utopijskih socijalista poput Fouriera i Saint Simona. Treba napomenuti da se u istom vijeku u Banjoj Luci javlja trapistički pokret koji otvara svoj samostan i škole koje su za cilj imale obrazovati široke mase nepismenog naroda. Zajedno sa Ivanom Franjom Jukićem, Vasom Pelagićem i kasnije Petrom Kočićem, moramo uvrstiti i trapističkog opata Franza Pfanera. Ovi velikani banjalučke misli i kulture bili su ujedno i velikani socijalnih pokreta za emancipaciju, kao i industrijalizaciju čitavog grada.

Teška materijalna egzistencija, pritisak imperijalizma, kako osmanskog tako i austro-ugarskog kasnije, dovodi do velikih društvenih nemira. Tu su brojni socijalni pokreti, seoske bune, pokreti raznih nacionalističkih, građanskih i socijalističkih grupa. Ali, iako se grad relativno brzo razvija početkom 20. vijeka kada se grade Banski dvor, Banska uprava, Dom zdravlja, Pozorište Vrbaske banovine itd. ovaj razvitak ne pravi veliki uticaj na izmjenu socijalnog položaja stanovništva. Većina stanovništva je nepismeno, a isto tako većina stanovništva živi od sela i u gradu je relativno malen broj najamnih radnika. Tako će ostati sve do početka Drugog svjetskog rata i revolucije.

Dotadašnje školovanje počivalo je na privatnim školama vjerskog karaktera, a većina seoske i radničke omladine nije imala pristup ovim privilegijama. Od XVI vijeka do početka Drugog svjetkog rata imamo institucije poput vjerskih škola – muslimanskih mekteba i medresa, a kasnije otvara se Prva srpska konfesionalna škola za mušku djecu i Osnovna katolička škola pri župskom uredu. Krajem turske vladavine i Austo-ugarskom okupacijom zakon je predviđao mogućnost osnivanja više vrsta škola, ali opet ograničene na određene porodice koje su imale mogućnosti da školuju djecu. Do 1913. godine u Banjoj Luci otvorena je prva Carska škola 1880. godine, druga 1898. godine, treća 1899. godine, a prva Djevojačka osnovna škola tek 1905. godine. Prva trgovačka škola otvorena je 1885. godine, a gimnazija Velika realka 1895. godine. Do početka Drugog svjetskog rata otvorena je Niža poljoprivredna škola 1939. godine, Učiteljska škola 1926. godine, a Mješovita građanska škola 1928. godine.

Progresivna omladina stvarala je svoja sportska i kulturna društva, a najviše su bili okupljeni oko revolucionarnih ideja socijalizma koje su došle kako na leđima utopijskog socijalizma čije je lice Vaso Pelagić, tako i na leđima naučnog socijalizma koji je prevladao u radničkom pokretu čije je lice u Jugoslaviji bio Svetozar Marković. Jedna od tih organizacija bila je KAB (Klub akademičara Banja Luke). Ova organizacija koja je okupljala najšire slojeve banjalučkih studenata radila je kako na borbi za slobodnu misao, tako i na borbi za bolje uslove života banjalučkih studenata i šire. Ovi studenti, koji su studirali najviše u Zagrebu i Beogradu, učinili su Banja Luku centrom studentskog bunta, revolucionarnog rada i borbe protiv domaćih nacionalizama. Dolazeći iz različitih etničkih grupa, zbog svog revolucionarnog rada prvo će biti žrtve Šestojanuarske diktature, onda terora NDH, ali ipak će na kraju izvojevati revolucionarnu pobjedu. Iako će krajem Drugog svjetskog rata partizani obrazovati narod putem svojih škola, prva redovna školska godina u oslobođenoj Jugoslaviji biće u jesen 1945. godine. Prema popisu iz 1948. godine oko 50% stanovnika Banja Luke nije imalo nikakvog obrazovanja, a svega 12 osoba imalo je višu školsku spremu.

Gradu je bilo potrebno 5 godina da stane na noge nakon revolucije. Obnova ekonomskog, političkog i socijalnog života tražila je dosta napora, pa nove komunističke vlasti obnavljaju postojeće škole i otvaraju nove. Ali, da ne bi stali samo na osnovnom obrazovanju, 1950. godine na inicijativu Udruženja radnika Sreza Banja Luka i Gradskog i Sreskog narodnog odbora Banja Luke, Ministarstva prosvjete vlade SR BiH, osniva se Viša pedagoška škola u Banjoj Luci. To je prva visokoškolska ustanova u Bosanskoj krajini. Prvi dekan bio je prof. Branko Vranješević. Nakon nje osniva se Viša poljoprivredna škola 1960. godine, a iste godine i Viša ekonomsko-komercijalna škola. Bilo je potrebno deset godina da Banja Luka osposobi nove radne kadrove sposobne na samoupravljanje, te da se kroz proces otvaranja novih firmi stvore potrebe i za formiranje novih institucija obrazovanja koje će stvoriti nove kadrove. Interesantno je da su firme koje su potpisale Samoupravni sporazum o radnim organizacijama privrede i društvenih djelatnosti za osnivanje fakulteta i univerziteta bile INCEL, Čajavec, Jelšingrad, Vrbas i dr.

Odlukom Narodnog odbora banjalučkog sreza 1961. godine osniva se prvi fakultet. Bio je to Tehnički fakultet. U jedinstvu sa Složenim organizacijama udruženog rada i Samoupravnim interesnim zajednicama u 10 godina banjalučkog visokoškolskog razvoja bilo je preko 8000 završenih učenika i studenata koji su dobili radna mjesta. U periodu od 1960. do 1970. godine formira se Studijski centar Pravnog fakulteta iz Sarajeva pri Centru za osposobljavanje kadrova u Banjoj Luci 1965. godine i Studijski centar Ekonomskog fakluteta 1968. godine pri Radničkom univerzitetu u Banjoj Luci. Tako su u ovom dvodecenijskom razvoju stvoreni svi uslovi za fomiranje novih fakulteta, kao i univerziteta.

Poslijeratna matrica socijalističkog razvoja pratila je Lenjinovu tezu ”mir, hljeb i zemlja”. Ovo je značilo ujediniti sve radne mase oko jedne ideje društvenog razvoja koja za cilj ima stvoriti dostojanstvene uslove radničkog života. Fakulteti i škole nisu se otvarali i održavali kao danas samo za tržište. Ljudi su bili svjesni da moraju razviti jaku privredu, uvezati svaku granu privrede u jedan planski sistem, a da bi ova privreda funkcionisala morali su imati znanje o svim sferama ljudskog života. Otuda su privredni subjekti (OOURI i SOURI) otvarali škole, obrazovne centre, a na kraju i univerzitete, kao i radničke biblioteke jer je cilj bio stvoriti naučne i radne kadrove sposobne na društvenu proizvodnju. Uz uvezivanje sa mjesnim zajednicama koje su se bavile pitanjima od opšteg života radnih masa u lokalnoj zajednici stvoren je planski sistem društvenog života. Omladinac studira za posao koji ga unaprijed čega.

Ovaj samoupravni razvoj obuhvatio je čitavu BiH i Jugoslaviju, a ideja za formiranje Univerziteta u Banjoj Luci došla je zbog toga što prostor sjeverne i zapadne Bosne ima 1.3 miliona stanovnika koji se trebaju školovati i fakultetski osposobiti. Na prijedlog Izvršnog odbora Skupštine opštine Banja Luke, Vijeća udruženog rada, Vijeća mjesnih zajednica i Društveno-političkog vijeća prihvaćena je ideja o formiranju banjalučkog univerziteta 1974. godine. Predsjednik Inicijativnog odbora bio je Seid Maglajlija, tadašnji predsjednik Skupšine opštine Banja Luka. Ali da bi sve ovo bilo moguće tadašnje vlasti morale su sastaviti Elaborat o društveno-ekonomskoj opravdanosti, kao i Samoupravni sporazum o udruživanju u Univerzitet, a na kraju i sam Statut univerziteta. Već jula 1974. godine održana je prva sjednica Inicijativnog odbora kada su definisani osnovni zadaci Univerziteta, a neki od zaključaka bili su da je osnovna funkcija univerziteta nastavno-naučna djelatnost, informativna i dokumentaciona djelatnost, razvoj nastavno-naučne i studentske biblioteke, izdavačka djelatnost, kulturno-vaspitna djelatnost, zdravstvena zaštita svih univerzitetskih radnika i studenata i sl. Iste godine održana je tribina Kluba akademičara Banje Luke pod imenom ”Univerzitet danas”. Već februara 1975. godine donijeta je odluka o osnivanju Pravnog, Ekonomskog, Elektrotehničkog i Mašinskog fakulteta, a ubrzo nakon njih osnivaju se i ostali. Medicinski fakultet osnovan je u jesen 1978. godine.

Nakon dvije godine velikih priprema Univerzitet je otvoren 07. novembra 1975. godine. Prije svečanog dijela otvaranja Univerziteta izabrani su rukovodeći kadrovi Univerziteta. Rektor je bio prof. Dragomir Malić, prorektori prof. dr Mićo Carević i Kjazim Krajišnik, generalni sekretar dr Rajko Kuzmanović, predsjednik Skupštine Živko Radišić i predsjednik Izvršnog odbora mr Sabahudin Osmančević. Svečano otvorenje Univerziteta u Banjoj Luci obavio je Rato Dugonjić, tadašnji predsjednik Predsjedništva SR BiH. Bilo je potrebno 40 godina da se ostvare riječi Kluba akademičara Banja Luke postavljene 1935. godine: „Mi hoćemo da služimo socijalnom progresu, a ne socijalnom mračnjaštvu i reakciji. Da naš rad bude stvarno društveno koristan. Da savremena naučna istina postane svojina najširih narodnih slojeva. Mi tražimo slobodu našeg kulturnog rada i obezbjeđenje kulturne podloge. Mi nismo došli sa Marsa, mi smo sinovi ove zemlje, dio ovog naroda, golih šaka i praznih džepova. Mi hoćemo da radimo u interesu svoje zemlje, slobode i napretka svog napaćenog naroda“.

Iako u početku Univerzitet nije imao dovoljno kadrova, u prvih pet godina uspio je da postane ugledna institucija u koju su dolazili studenti širom regije. Tako je skoro trećina studenata bila izvan Bosanske Krajine. U prvoj godini rada Univerzitet je zabilježio upis od preko 7000 studenata. Isto tako suočavajući se sa nedostatkom kadrova Univerzitet je uspio da osposobi najbolje studente i naučne radnike kako bi im omogućio rad na Univerzitetu. Do 1980. godine planirano je da Univerzitet ima 125 doktora nauka. Prateći razvoj Univerziteta samoupravne vlasti radile su na obezbjeđivanju preko 250 stanova za nove univerzitetske radnike. Ova politika pratila je politiku svih firmi koje su dodjeljivale stanove svojim radnicima. Ali, samoupravne vlasti nisu ostale samo na radnim kadrovima. Otvorila su se pitanja jačanja studentskog standarda. Radilo se na jačanju Centralne omladinske zadruge, izgradnje studentskih domova, povećavanja stipendija i broja stipendista, kao i izgradnje sportsko-rekreativnog centra i studentske poliklinike. Zadatak je bio osposobiti studente na društvenu djelatnost, pa se tako 1977. godine formira Centar za društvenu djelatnost studenata (CEDUBAL). Fokus ovog centra bio je na vannastavnim aktivnostima u oblasti kulture, umjetnosti i međunarodne razmjene. Tako se 1977. godine osniva Studentsko pozorište, 1979. godine Akademski hor, a onda i Univerzitetsko sportsko društvo ”Rade Ličina”.

Od 1980. do 1985. godine Univerzitet usko sarađuje sa samoupravnim vlastima u cilju jačanja samoupravnih odnosa Univerziteta. Radilo se na boljem sjedinjavanju Zakona o udruženom radu sa Zakonom o visokom obrazovanju kako bi se novi kadrovi obrazovani na Univerzitetu po završetku odmah integrisali u sve grane ekonomije. Ovo se pokazalo vrlo uspješnim jer je godišnja stopa rasta broja studenata iznosila 5%.

Pozitivni razvoj Univerziteta staje sa početkom rata. Interesantna je činjenica da je Univerzitet nosio ime po narodnom heroju Đuru Pucaru Starom. Ali, sve ovo se briše početkom 90ih godina. Političko-ekonomska kriza Jugoslavije, jačanje birokratije koja sve više gaji simpatije prema nacionalizmu zahvatili su i banjalučki Univerzitet. Ratni zločini i protjerivanja zahvatiće i studente nesrpske nacionalnosti, a veliki broj studenata biće gurnut direktno u ratne sukobe.

Krajem 1994. godine biće formirana Studentska brigada u sastavu Prvog krajiškog korupa VRS. Ovo je bila pješadijska jedinica koja je poslata na bihaćko ratište da gine u bratoubilačkom sukobu domaćih nacionalističkih elita. Izlazeći iz ratnih sukoba sa velikim traumama i bačenom mladosti ove ljude je dočekala privatizacijska pljačka, razbijanje samoupravljanja i svih veza Univerziteta sa ekonomskom bazom. Nove generacije dočekao je kapitalizam donesen krvavim rukama nacionalizma, a studente tržište na kome su pušteni da se snalaze kako znaju i umiju. Student više nije po završetku studiranja išao na radno mjesto koje mu je dodjeljivala samouprava, niti je mogao računati na društveni stan. Sada je morao sam da se bori da preživi i da studira.

Ali, ovo nisu jedine promjene koje su se desile na Univerzitetu. Novo sjedište Univerziteta postaje nekadašnja kasarna ”Mladen Stojanović”, u ratu preimenovana u ”Rajko Balać”. Ova kasarna sa svim objektima preoblikovana je u novi kampus.

Do sada je Univerzitet završilo preko 45 000 studenata. Ali trideset godina tržišne anarhije doveo je do toga da veliki broj završenih studenata ne mogu biti integrisani u one grane ekonomije koje su završili. Veliki broj njih nikada nije radio ono što su završili, a usljed nedostatka planskog stvaranja kadrova za društvene potrebe došlo je do prezasićenosti nekih grana studijskih programa i kraha drugih. Krajem 2023. godine zabilježeno je da je entitet RS u poslednjih 10 godina ostao bez 18 000 studenata. Sve manji broj ljudi upisuje fakultet jer odlaze vani u potrazi za poslom od koga mogu živjeti. U odnosu na prethodnu godinu 2024. godina je zabilježila još jedan pad broja studenata pa su predviđanja potvrdila da će godinu upisati 100 studenata manje nego prethodne godine. S tim, život na Univerzitetu danas nije nimalo bajan. Studenti se suočavaju sa nedostatkom adekvatnog smještaja, ishrane, kulturno-sportskog sadržaja, kao i niskim kvalitetom obrazovanja. U duh banjalučkog Univerziteta ušla je politika nacionalizma, istorijski revizionizam i stranački interes. Nekadašnju Komunističku partiju i Savez socijalističke omladine Jugoslavije zamijenile su nacionalističke profiterske stranke i studentske organizacija-parlament u kome se uglavnom nalaze kadrovi čiji je zadatak ojačati stranački podmladak koji ni na koji način neće raditi ni u interesu studenata, ni u interesu naroda.

Ove godine obilježava se 49 godina rada i postojanja Univerziteta u Banjoj Luci.