„Mi hoćemo da služimo socijalnom progresu, a ne socijalnom mračnjaštvu i reakciji. Da naš rad bude stvarno društveno koristan. Da savremena naučna istina postane svojina najširih narodnih slojeva. Mi tražimo slobodu našeg kulturnog rada i obezbjeđenje kulturne podloge. Mi nismo došli sa Marsa, mi smo sinovi ove zemlje, dio ovog naroda, golih šaka i praznih džepova. Mi hoćemo da radimo u interesu svoje zemlje, slobode i napretka svog napaćenog naroda“.
(Iz Izvještaja na godišnjoj skupštini KAB-a, 8. septembra 1935. god.)
Organizacija “Klub akademičara Banjaluka” (KAB) osnovana je godinu dana ranije, 16. avgusta 1934.
Prema pisanju Dubravke Škarec (Djelatnosti Kluba akademičara Banja Luke pred Drugi svjetski rat) inicijativa za njegovo osnivanje potekla је od nekolicine banjalučkih studenata, među kojima је naročitu zaslugu u realizaciji ove zamisli imao tada već poznati komunista, student prava, Nikola Nikica Pavlić koji је i za sve vrijeme postojanja i djelovanja ovog akademskog društva u predratnim godinama biо jedan od njegovih najaktivnijih članova i rukovodilaca.
Osnivanje KAB-a dešava se u vrijeme kada u Kraljevini Jugoslaviji sve više jača studentski pokret, koji je na početku imao za cilj poboljšanje ekonomskog i političkog položaja studenata. Teror tadašnjeg režima nad studentima koji su se borili za bolje uslove života i stalna krvoprilića na univerzitetima, rezultirala je da su studenti svoju borbu među zidovima univerzitetskih zgrada proširili u svoje gradove i sela. KAB je prvih godina rada imao oko 70 članova. Pred zabranu rada KAB-a 1940. godine, od 250 banjalučkih studenata 150 su bili njegovi članovi.
Banjalučki studenti koji su se školovali u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani osnivanjem KAB-a postigli su da i Banja Luka , pored Sarajeva, Bihaća, Bosanske Kostajnice i Bijeljine dobije organizaciju koja će se i u vrijeme školskog raspusta baviti pomaganjem studentima, ali i kulturno-prosvjetnim i političkim radom.
U jednom letku Upravnog odbora КАВ-а iz 1937. godine, pisalo је: »Кlub akademičara u Banjoj Luci pokrenut је u jedno teško vrijeme, u vrijeme kada su uslovi školovanja najvećeg dijela naše studentske omladine blli najteži, u sredini koja је kulturno i mnogo zaostala, u kraju koji ima 72,8 posto nepismenih. Tada se među nama banjolučkim studentima spontano javila misao о potrebi da mi sami uzmemo svoju sudbinu u svoje ruke, da stvorimo svoju studentsku organizaciju kroz kојu ćemo moći i sami sebe kultuгno obrazovati, а ujedno sve naše snage i sve naše sposobnosti posvetiti radu na kulturno-prosvjetnom podizanju svoje sredine i svoga kraja« .
Banjalučki studenti tokom svog školovanja na univertitetima u Zagrebu, Ljubljani i Beogradu bili su dio pokreta napredne studentske omladine, koja je bila izuzetno aktivna, od borbe za autonomiju univerziteta do niza akcija usmjerenih protiv diktatorskog režima.
Da bi se razumio istorijski kontekst sve izraženijeg studentskog nezadovoljstva, kako socijalno ekonomskim položajem tako i političkom situacijom, treba imati na umu činjenicu da se KAB osnova po ukidanju „Šestojanuarske diktature“ (6. januar 1929). Šestojanuarskom diktaturom kralj Aleksandar Karađorđević u cijelosti je ukinuo parlamentarizam, zabranio rad svih političkih stranaka i sindikata, političke skupove, uveo cenzuru i državi promijenio ime u Kraljevina Jugoslavija.
Komunistička partija Jugoslavije, jedina je pokušala pružiti otpor diktaturi, pozvala je narod na oružani otpor, ali je on krvavo ugušen od strane policije.
Svemu ovome u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca prethodila je Obznana (1920. godine) i Zakon o zaštiti države (1921. godine) kojima je zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije, prokomunističkih sindikata te redukovano niz ustavnih prava građana.
Diktatura je faktički okončana nakon Marsejskog atentata na kralja Aleksandra 1934. godine, dozvoljen je rad strankama i raspisani su novi izbori 1935. godine.
U izvještaju o radu KAB-a na godišnjoj skupštini održanoj 1935. godine, između ostalog, ističe se da je Šestojanuarski režim nivelisao životni položaj studentskih masa sa krajnjom ekonomskom iscrpljenošću radnog i seljačkog naroda.
“Stvoren je i intelektualni proletarijat koji je uskoro došao do svijesti i počeo organizovanu borbu za bolji život u punoj slozi sa najprogresivnijim društvenim slojevima. Nečuven i krvav teror jugofašističkog režima nad studentskim masama i stalna krvoprolića na univerzitetu, uzbunila su cjelokupnu svjetsku javnost, a kod masovnog studentstva izgradila čvrstu svijest da samo borba i organizaciono jedinstvo mogu dovesti do popravke ekonomskog i političkog položaja studenata“, navodi u svojoj knjizi o KAB-u Dubravka Škarec.
KAB i Komunistička partija Jugoslavije
Klub akademičaгa Ваnjaluke, od osnivanja ра do zabrane u aprilu 1940. godine, bio je oslonac banjalučkoj KPJ u svim akcijama koje је organizovala u borbi protiv tadašnjeg režima Kraljevine Jugoslavije. Članovi KAB-a Borivoje Ilić i Nikola Pavlić su u ovo vrijeme bili i članovi Mjesnog komiteta SKOJ-a.
Upravo taj njihov politički rad i jake veze sa KPJ jednog dijela članstva, rezultiraće njihovim hapšenjima, suđenjima i zatvaranjem.
Nikola Nikica Pavlić studirao je pravo u Zagrebu. U septembru 1936. uhapšen je i osuđen na robiju koju je izdržao u zatvoru u Mitrovici. Po povratku sa robije završava fakultet i dalje nastavlja da radi u revolucionarnom pokretu, ali i kao pisac i novinar u časopisima i novinama: Pečat, Naša stvarnost i Narodna Pravda. Početkom Drugog svjetskog rata uređuje Gerilac, prvi partijski list u Bosanskoj Krajini, a kasnije i Krajiške partizanske novine. Umro је aprila 1943. godine od pjegavog tifusa.
Aktivnosti KAB-a u periodu od 1934. do 1940. godine
Tokom svog postojanja u periodu pred početak Drugog svjetskog rata članovi KAB-a djelovali su na kulturnom i prosvjetnom planu u samoj Banjaluci, no „kabovci“ su istovremeno bili aktivni i u ruralnim područjima.
Kako postojeća kulturno-prosvjetna društva s kojima su KAB-ove sekcije pokušale uspostaviti suradnju nisu bile zainteresovane, KAB je, uz ostalo, od 1934. do 1936. godine organizovao niz predavanja iz prirodoslovnih, društveno-političkih i filozofskih nauka.
Članovi KAB-a od svog osnivanja nastojali su da organizuju što širu pomoć zaostalim selima banjalučke regije, tražeći najprikladnije forme kojima bi seoskom stanovništvu ukazali na konkretne uzročnike njihovog siromaštva.
Tokom tog rada uspostavile su se bliske veze Sekcije agronoma i kulturnog društva „Zmijanje“ sa seoskim zajednicama Glamočani, Čardačani, Klašnice, a studenti su se upoznavali sa životom seljaka te provodili praktične akcije s ciljem unapređenja života na selu.
Začeci Kočičevog zbora
Članovi KAB-a pojavljuju se kao glavni organizatori obilježavanja dvadesetogodišnjice smrti književnika i narodnog tribuna Petra Kočića, 23. avgustu 1936. godine. Ta manifestacija u suradnji sa KD „Zmijanje“ trebalo je da se sastoji od niza prigodnih priredbi u selu. No samo dan nakon prvog skupa u Klašnicama, Sresko načelništvo donosi zabranu organizovanja ove manifestacije. U obrazloženju te odluke, uz ostalo, navodi se da su „mimo predviđenog programa predstavljene i deklamacije, odnosno recitovani su stihovi koji najmanje veze imaju s kulturnim radom Peta Kočića.!?“
Iz Vrbaskih novina boj 1073 iz 1936. godine, saznajemo da je sreskom načelniku posebno zasmetala horska recitacija studenata “Kmetovi”, a u kojoj su stihovi: „Mi nemamo svjetla ni mirne noći.“
KAB je do svoje zabrane održao oko 150 raznih kulturno-prosvjetnih, političkih i drugih akcija.
KABOVCI u NOB-u
Nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije i proglašenja ustaške Nezavisne Države Hrvatske, 1941. godine, počelo je hapšenje komunista i svih drugih protivnika ustaškog režima. Pod udar ustaške vlasti tada je došao i Klub akademičara Banjaluka.
Većina članova Kluba akademičara Banjaluka su se, kao i mnogi drugi intelektualci tog vremena, uključili u otpor protiv fašističkih snaga.
U borbi protiv fašizma i domaćih izdajnika u Narodno oslobodilačkoj borbi stradalo je oko 30 članova ili bivših članova KAB-a. (Članstvo u KAB-u prestajalo je sa završetkom studija). Imena nekih od stradalih revolucionara su : Nikola Pavlić, Borivoje Ilić, Stjepan Pavlić, Milan Radman, Ranko Šipka, Rade Ličina, Danko Mitrov, Filip Macura, Josip Mažar Šoša, Duško Koščica, Zdravko Čelar, Radenko Stojnić, Vujo Oljača, Miloš Popović, Mirko Kovačević, Zdravko Lastrić, Branko Lastrić, Marijan Podgornik, Braco Potkonjak, Željiko Barić, Miko Zec, Desa Radovanović, Ljubica Mrkonjić, a i svima onima koje ovdje nismo imenovali Slava i vječna hvala.
KAB svoje djelovanje nije samo ograničavao na Banja Luku, pa prema istorijskim dokumentima članovi KAB-a su bili inicijatori oslobađenja Teslića u Dugom svjetskom ratu.
KAB u socijalističkoj Jugoslaviji
Nakon okončanja Drugog svjetskog rata, sa novim i mladim intelektualcima KAB obnavlja svoje djelovanje. Mada nema zvaničnih podataka kada je KAB ponovo počeo sa radom postoje fotografije iz 1946. godine, koje pokazuju da su već tada provodili aktivnosti.
Svoje aktivnosti bazirali su na organizovanju brojnih kulturnih i sportskih manifestacija, učešću u obnovi Banjaluke nakon katastrofalnog zemljotresa 1969. godine… Mnoge od tih manifestacija i danas postoje i dio su identiteta grada na Vrbasu.
Članovi Kluba akademičara 1953. godine su prvi putu u Banjaluci održali manifestaciju pod nazivom Karneval na Vrbasu. Glavne aktivnosti te manifestacije, koja je imala značajnu ulogu u jačanju turističke ponude grada i njegove prepoznatljivosti, bili su skokovi sa Gradskog mosta, trke dajaka (vrsta čamca koji se koristi na rijeci Vrbas, samo na podučju grada Banjaluke), trke kajaka i kanua i takmičenje u preplivavanju rijeke.
Krajem 70-tih godina ova manifestacja mijenja ime u Susreti na Vrbasu, a od 1995. godine nosi naziv Ljeto na Vrbasu.
U bogatu istoriju doprinosa kulturnom razvoju grada članova KAB-a treba dodati i Kočićev zbor. Manifestacija Kočićev zbor počela se održavati 1965. godine, a za cilj je imala njegovanje tradicije i sjećanja na velikog narodnog tribuna i pisca Petra Kočića.
Inicijator i idejni tvorac Kočićevog zbora bio je jedan od najpriznatijih kulturnih i javnih radnika Banjaluke nakon Drugog svjetskog rata Fuad Balić.
Nažalost Balić, kao i Teofik Afgan, kao i niz drugih Banjalučana zaslužnih za obnovu KAB-a i oblikovanje njegovog identiteta više nisu među živima i time i ne postoje vjerodostojni sugovornici koji bi govorili o značaju Kluba akademičara Banjaluke u razvoju urbaniteta i kulturnog života Banjaluke, ali i kroz Kočićev zbor spajanja urbanog i ruralnog kao jedinstvenog prostora.
Ostaje tek zabilježeno da je na jedan od Kočićevih zborova upravo Fuad Balić na Zmijanje doveo cijeli simfonijski orkestar.
Za zasluge u svom radu KAB je 1974. godine dobio Orden bratstva i jedinstva, koji je uručio Josip Broz Tito.
KAB je imao značajnu ulogu i u akademskom razvoju Banjaluke, jer je na njihovu inicijativu osnovan Univerzitet u Banjaluci.
Ko je ukinuo KAB?
Klub akademičara Banjaluke ukinut je odlukom gradskih vlasti sredinom 80-tih godina prošlog vijeka. Zašto je došlo do gašenja KAB-a ni danas nije jasno, no kao jedna od teza jeste da KAB nije želio da se ‘utopi’ u Socijalistički savez radnog naroda i time izgubi svoju autonomiju kao jedan od ključnih principa na kojima je i osnovan 1934. godine.
Novinar Slobodan Pešević o tome je zabilježio:
„Kada je potpisnik ovih redova sa sličnim naslovom napisao komentar za ‘Večernje novostI’ bio je pozvan na službeni razgovor u nekadašnji Socijalistički savez radnog naroda (SSRN), opština Banjaluka. SSRN je u bivšoj zemlji polagao pravo na štampane i elektronske medije. I njihovo sadržajno uređivanje.
Bio je to pravi brifing i ubjeđivanje kako to nije ideološki ispravno, da je KAB skrenuo sa partijske linije, da je postala retrogradna organizacija. Nisam se sa ovim kvalifikacijama složio, ali je ostalo na tome“.
Jedna od pretpostavki je i da su se kabovci počeli buniti protiv poteza tadašnje vlasti, jer su se u javnosti počele pojavljivati razne afere vezane za zloupotrebe političke moći i funkcija. Sve složenija ekonomska situacija u SFR Jugoslaviji, nezadovoljstvo radnika, brojni štrajkovi i političke afere počele su da se razotkrivaju u omladinskoj štampi, koja je postajala sve relevantnija kako u Sloveniji, Srbiji i Hrvatskoj, tako i u Bosni i Hercegovini.
Osim što je bio usmjeren na niz kulturnih manifestacija, KAB je omogućavao banjalučkim studentima da tokom ljeta zarade i pristojne džeparce. Fuad Balić bio je i inicijator ove aktivnosti KAB-a, pa je veliki broj banjalučkih studenata i studentica, rođenih nakon Drugog svjetskog rata sve do početka devedesetih godina radio povremene i sezonske poslove.
Studenti u Banjaluci koji žele da zarade džeparac kroz povremene ili sezonske poslove i danas to mogu preko Omladinske zadruge “KAB” p.o. Banja Luka. Pa iako posla ima dovoljno, studenata u Banjaluci i onih koji žele da rade je sve manje.
KAB i Banjaluka danas
Preostali, živi članovi KAB-a i sada se nastoje okupiti za takozvane „okrugle godišnjice“. No ni njih nisu zaobišle ratne traume progonstva iz vlastitog grada, a među dijelom njih nikle su i ideološke i nacionalne barijere.
U prepisci vođenoj na stranici Kafe „Kajak“ iz 2009. i 2010. godine to se najbolje moglo uvidjeti. Sjećanja na događaje u kojima su zajednički učestvovali i vrijeme koje su zajedno dijelili, vrlo često donosi i različite narative i razotkriva sve duboke rane koje je rat u Bosni i Hercegovini ostavio iza sebe.
No ono što im je zajedničko, da danas, uoči 90 godina od osnivanja KAB-a, jeste da ne žele javno govoriti o vremenu koje su kao kabovci proveli. Otuda i ne čudi da je i više nego mlako, i uz niz primjedbi kako je to u današnjem društvenom i političkom kontekstu Banjaluke nemoguće, dočekana inicijativa Mire Sojtarića iz 2009. godine, da se pokuša rad KAB-a revitalizirati.
Mladi Banjalučani o KAB-u jedva da nešto i znaju. Većina njih nažalost uvjereni smo, nikada nije stala i pročitala tekst na spomen ploči KAB-a postavljenoj na zgradi Pozorišta RS.
A mi pitamo da li je upravo gašenjem starog KAB-a ugušen i revolucionarni duh u Banjaluci ili treba sačekati da se pojave neke nove generacije hrabrih mladih ljudi, koji će željeti i nešto više od politički organizovanih koncerata opskurnih folk i rap zvijezda i zvjezdica koje ‘pale i žare’ estradnim scenama regiona?
Da li su obrazovni sistem, akademska zajednica Banjaluke, vlast koja voli podobne i poslušne, vjerske zajednice i provladini mediji stvorili ozračje, pa studenti više vole partijske knjižice i kupljene diplome, nego bavljenje naukom? Da li već tri desetljeća Univerzitet odgaja i „obrazuje“ mediokritete, a ne intelektualce?
Da li zbog toga oni koji se s tim ne mire pakuju kofere i odlaze iz ovog grada sa porukom da je odlazak otpor!
Da li je to naša svijetla budućnost?
Sve su to pitanja na koje će neko možda u budućnosti dati odgovor. A do tada KAB će ostati u sjećanjima još živih njegovih članova_ca i nekih starih Banjalučana_ki koji se svake godine u sve manjem broju okupljaju da obilježe 16. avgust.
Ime KAB u Banjaluci ostalo je još na banjalučkom mostu, poznatijem kao Venecija most, na nekoliko spomen ploča u Banjaluci i kafiću koji nosi ovo ime.
