Na banjalučkom Trgu Krajine nalazi se sat na kojem kazaljke vječno stoje zaustavljene na 9 sati i 11 minuta. Neki su ga prozvali “krivi sat” zbog toga što je ovaj sat postavljen na metalnoj šipci koja ima oblik sinusoide.
Ali ovo nije nikakav “krivi sat” već isti ona sat koji je stajao tu 27. Oktobra 1969. godine kada je Banjaluku pogodio najsnažniji zemljotres u njenoj istoriji .
Kada je zemlja počela da podrhtava 27 oktobra u 9 sati i 11 minuta sat koji je stajao na ovom trgu zbog nestanka električne energije je prestao sa radom . Kasnije je samo postavljen na novi stub koji može simbolizovati i lom koji je nastao u gradu ili grafikon koji prikazuje zemljotres.
Ovom zemljotresu prethodio je onaj koji se desio 26. oktobra u 16 sati i 36 minuta, a kojeg su registrovale i druge seizmološke stanice u svijetu. Da je zemljotres bio izuzetno jak govori i procjena da je napravio štetu od 50 miliona američkih dolara.
Danas sat “zaustavljen u vremenu” podsjeća Banjalučane na taj najsnažniji zemljotres u njenoj istoriji , koji je odnio 15 života, a 1.117 ljudi su bili teže i lakše povrijeđeni. Razaranja u gradu su bila mnogo veća jer oko 20.000 objekata je oštećeno, a više od 200 zgrada je potpuno srušeno. Osim toga, mnogi objekti su kasnije morali biti srušeni zbog ozbiljnih oštećenja ili strukturnih problema.
Mali broj žrtva ovog zemljotresa je bio zahvaljujući dobrim potezima rukovodstva Skupštine opštine (SO) Banjaluka koje su nakon što se desio zemljotres manjeg intenziteta u Banjaluci 26. oktobra iste godine, donijeli odluku da djeca ne idu školu a radnici na posao. Ovo je sigurno spasilo veliki broj života.
Taj najjači zemljotres, koji je pogodio Banjaluku 27. oktobra u 9 sati i 11 minuta bio je jačine 6,4 stepeni po Richterovoj skali, koja označava seizmičku energiju proizašlu iz potresa. Hipocentar ili žarište zemljotresa je bilo 20 kilometara ispod grada. Po Merkalijevoj skali ovaj zemljotresa imao je intenzitet od 8 stepeni u epicentralnom području. Merkalijeva skala definiše pojave i promijene koje zemljotres izaziva kod ljudi i životinja, uz ocjenu veličine štete na objektima i sagledavanja promjena u prirodi koje nastaju kao posljedica zemljotresa.
Prema ljestvici koju je 1935. godine definirao američki seizmolog Charles F. Richter zemljotres u Banjaluci spada u jake i može izazvati štete u naseljenim područjima 160 km od epicentra, a ovakvi zemljotresi se obično javljaju jednom u 120 godina.
Za mnoge građane Banjaluke ovaj zemljotres bio je šok , jer je došao u vrijeme kada se smatralo da su se veliki zemljotresi na ovom području rijetko događali. Prema nekim podacima prvi zabilježeni jači zemljotres u Banjaluci se desio 1888. godine. Onaj koji se desio 1935. godine bio je jačine 5,5 stepeni Richterove skale, a nakon toga se desio ovaj 1969. godine. Jači zemljotres od 5.4 Richtera potresao je Banjaluku i 1981. godine.
Oni koji su doživjeli zemljotres 1969. godine sigurno se sjećaju i potmule tutnjave koja dolazi iz zemlje, i jata ptica koje su uznemirene izletjele iz svojih gnijezda. Nakon toga su počeli da padaju dimnjaci , dijelovi zgrada ili čitave zgrade, a iznad grada se digao veliki oblak prašine.
Ovako je o zemljotresu 1969. izvještavao BBC
Većina djece ovom zemljotresu se obradovala jer je to za njih značilo da nema školske nastave i da se mogu slobodno igrati po ulicama do mile volje jer boravak u kućama i stanovima se nije savjetovao dok komisije ne procijene njihovu statiku. Samo oni najhrabriji su spavali u kućama, dok je većina Banjalučana noći provodila pod šatorima ili u garažama.
Opštinske vlasti su odmah nakon zemljotresa brzo reagovale. Prvi dan najveći problem su bile bolnice I kako zbrinuti ranjene. Poseban problem je bio što je zbog zemljotresa Opšta bolnica u Banjaluci postala praktički neupotrebljiva, pa je organizovana improvizirana bolnica. Najtežih 15 ranjenika prebačeno je helikopterima, a 50 autobusima u Zagreb i druge medicinske centre. Zbog posljedica zemljotresa naknadno su umrle 3 osobe, a dvije se vode kao žrtve iako su stradale u saobraćajnoj nesreći.
Veliku pomoć pružali su i vojnici JNA koji su odmah izašli na banjalučke ulice i počeli raščišćavati ruševine. Osim toga oni su obezbjeđivali objekte jer je postojala bojazan da će se početi krasti po napuštenim stanovima i kućama.
Već 30. oktobra počeo je da izlazi i opštinski bilten, iz kojeg su građani mogli da se informišu šta se dešava u gradu. Iz prvog broja mogli su saznati da su samo dva dan nakon zemljotresa Radio stanica Banjaluka i novine Glas osposobljene za rad.
Pomoć u Banjaluku počela je da stiže ne samo iz tadašnje Jugoslavije već iz cijelog svijeta. Tokom i nakon zemljotresa, solidarnost među građanima bivše SFRJ bila je izrazita. Mnogi su se mobilisali kako bi pružili pomoć, donacije i smještaj za one koji su izgubili domove.
Različite organizacije, uključujući Crveni krst, organizovale su akcije prikupljanja pomoći. Ljudi iz drugih gradova su dolazili da pomognu u obnovi i pruže podršku pogođenima.
Jedna od zanimljivosti je i da su Banjalučani nakon ovog zemljotresa mogli u Italiji kupovati tehničke robe bez carine.
Uz pomoć su dolazile i delegacije iz cijele SFR Jugoslavije – Beograda, Sarajeva, Leskovca , Kranja, Pirota itd. – nudeći konkretnu pomoć . U Banjaluku su došli i sve tada značajne političke ličnosti SFR Jugoslavije.
Dva dana nakon zemljotresa helikopterom u Banjaluku došao je i Josip Broz Tito. Bez uobičajenih do tada sigurnosnih procedura prošetao je Banjalukom pozdravljajući Banjalučane , a posebno djecu. Pripadnici sigurnosnih službi zbog toga su kasnije imali problema, a za pretpostaviti je da Titova posjeta nije bila najavljena. Naknadno su sve one koji su imali kontakt sa Titom pitali o čemu ste pričali, šta vam je rekao, itd?
Tri dana nakon zemljotresa održana je i prva sjednica SO Banja Luka na kojoj je tadašnji predsjednik Skupštine opštine Živko Babić podnio izvještaj.
Stambeni fond je pretrpio ozbiljna oštećenja. Stambena komisija koja je počela sa radom odmah nakon prvog zemljotresa 26. oktobra, a kojoj su se priključili i stručnjaci iz Skoplja, već u prva tri dana pregledala je većinu objekata što se može vidjeti i iz ovog izvještaja.
Ovo danas zvuči nevjerovatno ako se pogleda šta su aktuelne vlasti u BiH uradile u Jablanici u prva tri dana nakon katastrofalne poplave i odrona 4. oktobra 2024.
Većina obrazovnih i kulturnih objekata doživjela je takva oštećenja da rad u njima dalje nije bio moguć. Zbog toga je veliki broj učenika I studenata morao da se šalju na nastavu u neke druge gradove u Jugoslaviji. Banjalučki gimnazijalci tako su otputovali u Crikvenicu.
Ista situacija je bila i sa privrednim objektima, ali se odmah počelo i sa njihovom obnovom.
Banjaluka je pretrpjela veliki gubitak infrastrukture, a obnova je trajala godinama. Grad je izgubio značajan dio svoje ekonomske aktivnosti, što je uticalo na životni standard građana. Socijalna struktura je također trpjela zbog raseljavanja i gubitka domaćinstava, a nakon zemljotresa zbog velikog doseljavanja jer je Banjaluka postala veliko gradilište.
Također, zemljotres je uticao na promjene u građevinskim normama i pravilima, vodeći ka jačim standardima građenja u regionu. Zbog toga dosta jak zemljotres koji je zadesio Banjaluku 1981. godine nije ostavio veće posljedice.
Ovaj zemljotres ostavio je dubok trag u kolektivnom sjećanju građana i razvoju infrastrukture u Banjaluci, kao i na način na koji se zajednica organizovala kako bi se suočila s posljedicama prirodnih katastrofa.
Gordana Katana
